De wereld van Tao

De werkelijkheid is meetbaar. Door de natuur te onderzoeken hebben we bepaalde wetmatigheden vast geteld zoals E=MC2. Terwijl tal van natuurkundige processen specifiek beschreven zijn, is de kennis over de dagelijkse realiteit nog beperkt. Geen enkele westerse wetenschapper zou iets kunnen zeggen over wat er volgende week in de krant staat, of wie ik morgen tegenkom op straat.                                                                                          Deze gedachte bracht me bij mijn I Ching.

De I Ching is een orakelboek dat in China al meer dan 3000 jaar gebruikt wordt. Ik raadpleeg dit boek af en toe om meer inzichten te krijgen in bepaalde situaties of problemen. Hoe het boek opereert is voor mij een mysterie. Vandaar de vraag hoe het kan dat de wijsheden in dit oude boek inzicht kunnen geven in verloop van huidige situaties? En of de Chinese benadering van de werkelijkheid ons misschien kunnen helpen het zicht op de werkelijkheid te verbeteren of in elk geval te verrijken?

Voor ik deze vraag kan beantwoorden is het misschien belangrijk om eerst een paar belangrijke verschillen tussen westerse opvattingen en Chinese opvattingen na te gaan. Hiervoor ben ik te rade bij de inleiding van mijn I Ching*

Het belangrijkste uitgangspunt van de Chinezen is de Tao. Hoewel beschrijvingen van de Tao soms zweverig en poetisch zijn, is de Tao in de basis de complete werkelijkheid die zowel de tijd als het tijdloze omvat. Tao wordt in het oosten gezien als de oorspronkelijke staat van “de werkelijkheid” voordat het door middel van tijd en ruimte in alle huidige tegenstellingen en afgescheiden fenomenen uiteenviel. Sinds deze uiteenspatting klinkt de oorspronkelijke verbonden Tao nog door in alles. Steeds uiten bepaalde basisprincipes van deze Tao zich in ieder element van de werkelijkheid, zowel op macro- als microniveau. Alles draagt “de eenheid” in zich. En tegelijkertijd is ieder moment een expressie van “het oorspronkelijke alles”.

Om de Tao beter te kunnen bevatten heb ik me het voorgesteld worden als een soort van DNA; zoals ons DNA namelijk in elke cel en in alle onderdelen van ons lichaam aanwezig is, zo zit de Tao, als een blauwprint van het geheel, zelfs in de kleinste onderdelen van de werkelijkheid verscholen. En zoals de volledige mens gezien kan worden als expressievorm van het DNA en in verbinding staat met al zijn cellen, zo werkt ook de Tao voortdurend in op de werkelijkheid, omdat het in alles besloten zit.

De I Ching baseert zich op het idee dat we via ons onderbewuste allemaal toegang hebben tot inzicht in de Tao. De overkoepelende Tao bevindt zich ieder moment om ons heen en laat zich het beste zien met behulp van kanselementen. Vandaar dat men voor het raadplegen van de I Ching met muntjes gooit.                                                                                                                                                     In het boek staan, als een soort gekraakte DNA code, alle basiselementen van de Tao uitgeschreven. Het gooien van de muntjes is als het ware een handeling die het bewustzijn (focus op de vraag), en de onderbewuste psyche (handeling van het gooien) met de huidige overkoepelende Tao (kansfactor in het moment) verbindt. Door middel van symbolische beschrijvingen in het boek, kan de persoon een antwoord op zijn vraag interpreteren en meer inzicht krijgen over verloop van een huidige persoonlijke situatie.  

Ik ben ervan overtuigd dat I Ching werkt, maar vraag me nog steeds af welke houding de Taoistische Chinees heeft ten opzichte van de werkelijkheid en of zijn zienswijze de  westerse visie kan verrijken.

In tegenstelling tot in het westen gaan Chinezen veel extremer uit van het idee dat alles met alles in verbinding staat en dat het kleinste onderdeel sporen van het geheel bevat. Binnendringen tot in de kern van iets kan dus tegelijkertijd inzicht geven in de overkoepelende werkelijkheid. Dit is iets wat we in het westen ook beseffen, maar het verschil is dat dit inzicht volgens Chinezen alleen zinvol geïnterpreteerd kan worden als men het geheel in de gaten houdt. Het doorgronden van de werkelijkheid doen Chinezen daarom niet door in te zoomen op gebeurtenissen en details, maar juist door aandacht voor het grotere geheel te houden, zodat ook verbanden tussen ogenschijnlijk losse verschijnselen opgemerkt worden. Ze richten zich hierom niet, zoals westerse wetenschap, op causaal tijdsverloop maar op verbindingen in het moment.  Deze verbanden zijn niet gebaseerd op oorzakelijke schakels, maar eerder op symbolische gelijknissen.                                 

Om losse situaties aan elkaar te verbinden is dus aandacht voor het opmerkelijke belangrijk. Wat wij vaak een “onverklaarbare statistieke uitschieter” binnen de wetmatige kansberekeningen noemen, is voor de Chinezen juist de essentiële bron van informatie. Hun aandacht gaat vaak uit naar precies datgene wat in de westerse wetenschap vaak uitgesloten of onbegrepen wordt: het toeval. Vaak hoeven we zelf geen moeite te doen om het toeval op te merken; wie zich open stelt naar de buitenwereld doet dit vrijwel automatisch. Deze toevalligheden geven volgens Chinezen een specifieke manier weer hoe de Tao in een moment tot uitdrukking komt. En juist deze specifieke uitdrukkingen maken haar bevatbaar. Door naar grotere en kleinere verbanden te kijken en de Taoïstische basisprincipes in oog te houden kan vervolgens toeval begrepen en uiteindelijk ook beter voorspeld worden. 

Om de houding van de Chinezen te illustreren wil ik het in het volgende voorbeeld gebruiken. Terwijl westerse wetenschap eerder technisch probeert te achterhalen hoe een boom gebladerte krijgt, proberen Chinezen aandacht te vestigen op het geheel. Door meerdere opmerkelijke gebeurtenissen in het moment op symbolische wijze aan elkaar te verbinden (geboorte, frisheid, herstel, kansen, vrije energie, voortplanting)  zullen ze het gebladerte niet alleen aan fotosynthese en zonlicht, maar aan het overkoepelende fenomeen “lente” verbinden. En deze lente kunnen ze in het jaar als een gevolg van de winter zien.

Chinezen kijken niet alleen passief naar de omgeving maar zijn ervan overtuigd dat ook de toeschouwer onderdeel is van de Tao. Hierdoor hoeven we niet bang te zijn dat we de werkelijkheid niet “begrijpen”, want intuïtief bevatten we haar al. Daarnaast moeten we in ogenschouw houden dat de werkelijkheid niet langs ons heen opereert, maar ook door ons heen. De lente kan alleen betekenisvol opgemerkt worden, als de toeschouwer deze zelf ook ervaart. Door middel van bepaalde herkenning kan de toeschouwer het symbolische idee van de lente herkennen en bepaalde aspecten van de lente vervolgens ook vertalen naar zowel kleinere als grotere schaal. Je zou kunnen zeggen dat opmerkzaamheid, ervaring, gevoel en poëzie nodig zijn om lente te herkennen en te begrijpen. Precies deze methodiek zetten de Chinezen dus voortdurend in om allerlei opmerkelijke gebeurtenissen te kunnen plaatsen en uiteindelijk ook te voorspellen.                                                                                                                                    

Grip krijgen op de werkelijkheid is volgens de Chinezen dus geen kwestie van meetapparatuur aanschaffen en van zo objectief mogelijk de omgeving aanschouwen, maar juist subjectief betrokken zijn. Persoonlijke betrokkenheid is essentieel voor het begrip en de verbinding. Het verstandelijk benaderen van de werkelijkheid (labelen, onderscheiden, afgrenzen, hiërarchisch indelen) zorgt juist voor verdere versnippering en leidt zelfs tot meer onbegrip van de Tao. Wie dichter bij de Tao wil komen doet er goed aan zoveel mogelijk te verbinden in plaats van af te scheiden.

Hoewel het Taoïsme door het westen als niet wetenschappelijk wordt beschouwd, komt de westerse wetenschap steeds via een omweg tot haar basisprincipes. Zo kwam Pythagoras  met “de wet van de grote getallen” tot de conclusie, dat als we lang genoeg met een munt blijven gooien het uiteindelijk vrijwel evenveel kop als munt wordt. Dit zou kunnen duiden op de Tao die zich volgens Taoisten uiteindelijk altijd in harmonisch Ying-Yang evenwicht uitdrukt. Ook heeft de kwantummechanica gezien dat de werkelijkheid is opgebouwd uit kleine deeltjes die niet voegen aan algemene wetmatigheden, maar in verbinding staan met de observator. Ook zien we steeds vaker dat dingen op microniveau op grote schaal doorklinken en ook terug te vinden zijn.                                        

Hoeveel het wel prettig is dat de wetenschap op zijn tijd met bepaalde feiten komt, hebben de Chinezen het misschien al duizenden jaren bij het rechte eind. Als we de oude lessen in ogenschouw nemen, blijkt dat we de werkelijkheid misschien pas echt goed kunnen benaderen als we ons verstand uitschakelen en ons onbewuste laten spreken. En dat we het misschien pas echt weergeven met gevoelsmatige symbolen in plaats van objectieve feiten; pas echt aanvoelen met open aandacht en intuïtie in plaats van verfijnde apparatuur en dat we de werkelijkheid pas echt begrijpen als we verbinden in plaats van onderscheiden.                                                                                                                                        Kortom; wie inzicht wil krijgen in wat er in werkelijkheid gebeurt en wat zich in de toekomst gaat afspelen, moet de werkelijkheid misschien niet als werkelijkheid beschouwen, maar als verlengde, onderdeel en tegelijk ook als afspiegeling van zichzelf.

Met het verdwijnen van God naar de achtergrond van het wereldtoneel, zijn we aangeland in een tijd waarin we niet langer alles op de verantwoordelijkheid van het hogere kunnen schuiven. Gewapend met pen, papier en meetapparatuur zijn we aan de slag gegaan om de raadsels van het toeval op te lossen en verbanden te vinden in de ogenschijnlijk willekeurige chaos om ons heen.  

Wetenschappers kunnen nu talloze fenomenen nauwgezet verklaren en we hebben  geleerd dat aan elk zuchtje wind een verschuiving in de aardse energievelden vooraf gaat, dat elk insect een belangrijke unieke functie vervuld en de regenboog ontstaat doordat zonlicht weerkaatst wordt in waterkristallen. Na een ramp of ongeluk kunnen we vaak al de volgende dag in de krant over de waarschijnlijke oorzaak lezen.

De opvatting van bioloog Dirk Hilenius over het toeval klinkt dan ook aannemelijk.

In 1980 schreef hij in de wetenschappelijke bijlage van de NCR Handelsblad dat, behalve bij de kleinste deeltjes, alles een oorzaak en een gevolg heeft en dat het toeval daarom niet bestaat.       

“Het woord toeval bestaat alleen omdat onze hersenen te klein zijn om alle samenhangen te begrijpen.”

Strikt genomen klinkt het logisch, dat dingen niet toevallig gebeuren en om vooruitgang te kunnen boeken, dient elke wetenschapper hier vanuit te gaan. Toch blijft het woord toeval in ons dagelijks taalgebruik prominent aanwezig. Regelmatig stuiten we op gebeurtenissen die we niet kunnen plaatsen. Wanneer we vervolgens uitroepen “Dat is toevallig! ” of “Dat kan geen toeval zijn!” lijken we  eigenlijk te bedoelen dat we iets niet begrijpen. De wetenschap kan vervolgens proberen om, als een wijze vader, de toevalligheden nauwgezet voor ons uit te leggen.  De vraag is of een wetenschappelijke verklaring ons daadwerkelijk verder kan helpen? Willen we eigenlijk wel logische verklaringen voor onze toevalligheden, of duidt ons gebruik van het woord toeval op meer dan ons eigen gebrek aan overzicht?

Tot op heden lijken onze logische wetenschappelijke verklaringen voor het toeval steeds te kort schieten. Het toeval blijft hierdoor overeind staan. Sterker nog, analytische observaties kunnen het toeval juist benadrukken. Als de krantenkop verklaart dat een vliegtuigongeluk is veroorzaakt door een metaalsplinter in de propeller, vermoed ik dat dit als verklaring voor de ramp voor de meeste lezers niet geheel bevredigend is. We worden met onze neus op onze eigen nietigheid gedrukt. Met het besef dat rampen kunnen ontstaan door de kleinste onbenulligheden, lijken geluk en ongeluk een kwestie van blind toeval waar we weerloos tegenover staan.

De wetenschappelijke verklaring, die het toeval met behulp van de logische causaliteit probeert te ontmaskeren, kan zo in de subjectieve beleving een gevoel van toevalligheid juist versterken. Als we in onze verbeelding immers nog een stap teruggaan in de causale keten, kunnen we ons voorstellen, dat een alerte controleur de ramp had kunnen voorkomen. Bijvoorbeeld als zijn vrouw hem niet gebeld had met de boodschap dat ze vanwege zijn ontrouw van hem wil scheiden, waardoor hij  tijdens  de controle minder geconcentreerd was.  Dat hij medeverantwoordelijk is voor de ramp kunnen we duidelijk bevatten. Of was het wellicht ook de piloot die het vliegtuig te laat binnen bracht, waardoor er geen tijd meer was voor een laatste check-up? En is de vrouw van de controleur ook niet medeverantwoordelijk voor de vliegtuigramp, omdat ze hem op een ongunstig tijdstip belde? En de minnares van de controleur die hem ertoe verleidde vreemd te gaan? Of ook de vriend van de minnares die haar mishandelde waardoor ze haar troost ging zoeken bij iemand anders? En de trage tankbediende die de piloot  er een uur eerder van weerhield tijdig te vertrekken ? Je kunt eindeloos lang terugdenken in de tijd, langs allerlei mensen en verschillende gebeurtenissen, om uiteindelijk te concluderen dat via talloze vertakkingen alles met elkaar samenhangt.

Dit concept van een samenhangend geheel, brengt ons terug bij Hilenius. Door de gedachte dat alles met alles samenhangt, kan elk ogenschijnlijk machteloos individu, zonder het zelf te beseffen, ieder moment medeplichtig zijn aan rampen en heldendaden en zijn we dus alles behalve nietig en machteloos.  

Misschien vormen we zelf wel de kracht die geluk en ongeluk uitzaait over de wereld.

We ervaren die kracht vaak als toevallig  omdat ons zicht daarop na enkele  causaliteitschakels al vertroebeld wordt. In feite hebben we  er geen idee van hoe onze energieën en invloeden zich bewegen over de aardbol.

  

Door de kortzichtigheid van de logische verklaring zien we vaak slechts één kant van de medaille. De metaalsplinter is de oorzaak van een ramp, of de slordige controleur. Dat ze beiden en nog veel meer personen verantwoordelijk zijn, laten we, door gebrek aan overzicht, buiten beschouwing.

Daarbij vermoed ik, wanneer we iets toevallig noemen, we eigenlijk niet zitten te wachten op een simpele logische verklaring, die de bijzondere glans wegpoetst. Iedere logische verklaring zal ons immers als onvolledig in de oren klinken en doet geen recht aan de magische kant van de toevallige gebeurtenis. De enige volledige verklaring voor een toevalligheid omvat immers alles, zowel onze macht als onze nietigheid. Daardoor blijft er steeds een vermoeden sluimeren van een groter geheel dat  schuilgaat achter elke gebeurtenis.

Een analytische observatie is niet meer dan het toonbaar maken van enkele oppervlakkige, zichtbare schakels uit een oneindig groot en complex causaliteitsweb met oneindig veel onzichtbare lagen. Geen wonder dat een onbevredigend gevoel blijft knagen, nadat we de krant hebben dichtgeslagen. De onbevattelijkheid van het toeval willen we niet enkel toeschrijven aan een enkele, nietige metaalsplinter.

We gebruiken dus het woord “toeval” vaak omdat de wetenschappelijke verklaring voor een gebeurtenis meestal niet bevredigend is; er blijft steeds een vermoeden van een grotere samenhang. Misschien doen we het toeval nog het meeste recht, als we de analytische, logische verklaring aanvullen met onze verbeelding.  Als we de gebeurtenis niet slechts willen verklaren door een metaalsplinter, kunnen we beter trachten ons een grotere samenhang voor te stellen, die zich als het ware weerspiegelt in de metaalsplinter. Niet alleen met een logische verklaring, maar tevens met onze verbeelding kunnen we zo een glimp krijgen van de  overweldigende complexe samenhang die ten grondslag ligt aan een “toevallige” gebeurtenis.